Ahiliğe Katılma Töreni
Ahilik, pek çok kez yinelediğim gibi sadece Türklere özgü bir kurumdur. Fas ülkesinin Batuta (daha doğrusu: Bututa) kasabasından çıkıp, Mısır dâhil, bütün kuzey Afrika´yı ve Suriye´yi dolaştıktan sonra 1330'lu yıllarda Anadolu´ya gelen, buradan kırım Yarım adası´na, Kuzey Kafkasya´ya, Altın Ordu hükümdarı Özbek Hana, İran yoluyla Hindistan´da Delhi Sultanları Tuğluk Şahlar ülkesine, Çin´e, Malabar Adalarına giden, İstanbul´u, Hicaz´ı, Tanzanya´yı gören, buralarda 120.000 km yol yapan İbn-i Batuta (1304–1368) bütün bu İslam ve gayr-i müslim ülkelerde, Anadolu'daki ahiliğe benzer bir kurum gördüğünü söylememektedir.
Bir kişi, ahi olmadan önce, sanat, ticaret ya da bir meslek sahibi kişidir. Bu uğraşılardan hiç birinde çalışmayan kişi ahi olamaz.
Ahiliğe girecek kişi aynı zamanda, fütüvvetnamelerde yazılı olan, ahlaklı yaşam kurallarından en az 124 ünü bilmek, benimsemek, günlük yaşamında bunları uygulamak zorundadır. Adab-ı muaşeret denen toplum yaşam kuralları (edepleri)nin en yüksek derecesi 740 kural bilmektir.
Bir ahi gencinin zaviyeye alınması şöyle olurdu. Ahiliğin dokuz basamağından biri olan nakiplik basamağındaki kişi, bir eline tuz alıp, topluluğun ortasında duran suya salar. Bunun üzerine öteki nakipler kapıyı açarlar, geçmiş erkân erlerini birer birer anıp dua ederler ve salâvat getirirler, en sonunda zaviyeye alınacak yiğidi gösterirler. Bundan sonra, bir sıra törenle o genci toplulukları arasına almış olurlardı.
Öğretmen ahi, öğretmesi için yanına verilen gence, namaz, oruç gibi İslam koşullarını (şartlarını) öğretir, ahi ahlak kurallarını kapsayan fütüvvetnamelerin belirttiği insanlık yöntemlerini de pratik olarak belletirlerdi. Fütüvvetnamelerdeki bu ahlak kuralları genellikle cumartesi günleri öğretilirdi. O zamanlar tatil günleri, perşembe öğleden sonra başlayıp cuma günü akşamına dek sürdüğünden, cumartesi günü tatil günlerinden pazartesi gibidir.
Ahilere silah kullanma, ata binme, ok, kılıç, kalkan kullanma gibi askerlik bilgisi, bunları iyi bilen ve kimi koşullan üzerlerinde taşıyan kişilerce verilirdi. Bu dersleri verecek kişide şu deneyimler aranırdı:
1- Ahi görmek, 2- Şeyh görmek, 3- Bir adayı eğitip yetiştirmiş olmak.
Demek ki, ahi ve şeyh gözetiminde bu eğitimi almayanlar, bu alanda öğretmen olamazlardı. Bu da Türklerin her alanda eğitime ve deneyime ne ölçüde değer verdiklerini göstermektedir.
Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde Anadolu Türklerine sanat, ticaret ve ekonomi alanlarında aşağı yukarı altıyüzelli yıl yön verip, ışık tutmuş olan ahilik, örgüt olarak, kendi kural ve kurullarıyla, Üçüncü Sultan Ahmet dönemine dek (saltanatı: 1703–1730) sürdü. Adı geçen bu Osmanlı sultanı döneminde 1727 yılında "gedik" denen bir düzen uygulanmaya başlandı. Gedik sözcüğü Türkçedir, tekel ve imtiyaz (ayrıcalık) anlamına gelir ki, sahiplerinin işleyeceği işi, başkalarının işleyememesi koşuluyla hükümetçe verilen beratın ya da senedin içinde yazılı olan hakların kullanılmasıdır. Gediğin tekelci biçimi daha önce de vardı ama uygulama yeri başkaydı. 1727 yılında esnafın sayısı "ustalık" adıyla sınırlandırılmış ise de sonraları "gedik" adını almıştır.
Bu tür esnaflık ve sanatkârlık 1860 yılına dek sürdü. Ruslarla yapmış olduğumuz Kırım Savaşı´nın ardından, Osmanlı Sultanı Birinci Abdülmecit (saltanatı: 1839-186l)´in 1856 da yayınladığı "Islahat Fermanı" ile Osmanlı İmparatorluğunun bütün uyruklarının, her türlü sanat, ticaret ve meslekleri özgürce yapabilmeleri kabul edilince, 1860 yılında bütün gedik beratları sona ermiş oldu.
1860 yılına dek, bir sanat ve ticaretle kaç kişi uğraşır ve içinde çalışılan dükkân, mağaza, atölye vb. ne kadar yer varsa, bir zorunluluk olmadıkça, eskisinden çok ya da eksik olmaması yolundaki tekelci kuralı, esnafça ve hükümetçe korunduğundan, bir kişi, çıraklıktan, kalfalıktan yetişip de boş olan ya da zorunlu gereklilik dolayısıyla yeniden açılan ve ustalık basamağına çıkmadıkça yani gedik sahibi olmadıkça dükkân açıp sanatını ya da ticaretini yürütemezdi. Bu işleri, ancak ellerinde imtiyaz fermanı (Padişahça verilmiş gedik beratı) olanlar yapabilirlerdi.
Bu fermanlar, esnafın sayılarının artırılıp eksiltilmemesi ve mal sahiplerinin kira yerlerinin eski kiralarını artıramaması, gediği olmayanlarına veya kalfalarına verilmesi, dışarıdan esnaflığa yabancı bir kimse alınmayıp esnafların çıraklıktan, kalfalıktan yetiştirilmesi hükümlerini kapsardı.
Eskiden ahi örgütlerinin bulunduğu kentlerde, kasabalarda "arasta", "bedesten", "uzun çarşı" vb. adlarla anılan türlü meslek ve sanat ürünlerinin sergilendiği görkemli alış-veriş merkezleri vardı. Bunların en ünlüleri, Kırşehir´de, Konya´da, Bursa´da, Edirne´de, İstanbul´da ve Anadolunun öteki büyük şehirlerinde bulunuyordu. Ama ne yazık ki, elimizde buraların işleyişine, geleneklerine, kurallarına ve törenlerine ait belgeler çok azdır, olanlar da son yüz, yüzelli yıl öncesine aittir.
Tancalı Arap gezgin İbn-i Batuta Türkçe bilmediğinden, sadece, konuk olarak kaldığı ahi zaviyelerinin, konuk ağırlama yeri ve toplantı salonu olarak gördüğü işe dair bilgiler veriyor.
Sanatkârların pratik çalışmaları üzerinde Evliya Çelebi (1611–1682) ve ondan sonra Serezli Es´ad bey, 18401ı yıllardaki Gedik dönemi üzerinde oldukça ayrıntılı bilgi veriyorsa da yetersizdir.
Bunlardan ve başka birkaç belgeden çıkarabildiklerimize göre ahilerin, meslek ve sanat işlerinin sağlam ve iyi yürütülmesinde çok ciddî ve düzenli kuralları ve bunları iyi gözetleyen kurulları vardı. Daha önce de değindiğimiz gibi bu kurullar:
1- Yönetim Kurulu, 2- Büyük kurul, 3- Olağan yıllık toplantı, 4- Yıllık genel toplantı, 5- Olağan üstü toplantı (gerektiğinde),
