AHİLİK NEDİR? 

Ahilik, sanat, ticaret ve mesleğin, olgun kişilik, ahlak ve doğruluğun iç içe girmiş bir alaşımıdır. Ahi diye anılan kişi kesin olarak bir sanat, ticaret ya da meslek sahibidir. O bununla birlikte olgun, ahlaklı, merhametli, iyi­liksever ve her işinde, her davranışında dürüst ve güvenilir bir kişidir.

Özellikle Orta Asya´daki ve Türkistan´daki eski Türk belgelerini in­celeyen, başta W. Barthold gibi Rus bilginlerinin yazdıklarına göre Türk­ler, İslam öncesi dönemlerden beri, sanat, ticaret ve başka meslek alan­larında büyük gelişmeler göstermişlerdir. Örneğin W. Barthold "Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler" adıyla Türkçe olarak yayınlanan ese­rinde, bugün bütün dünyaca kullanılan, bir yerden bir yere yollanan ve "çek" denen kâğıt parçasıyla para alışverişi yapılan ticarî işlemdeki "çek"in ilk kez Asya Türklerince kullanıldığını ve Türkçedeki "çekmek" sözcüğünden geldiğini yazıyor. Yine Asya Türklerince, hükümdarın dam­gasını taşıyan ak ipek kumaş parçasının para olarak kullanıldığı, bu yüz­den, Osmanlı Türklerindeki madenî para birimi "akça"nın, hükümdar damgasını taşıyan bu ipek kumaş parçasından geldiği de, ekonomi ta­rihiyle uğraşan herkesçe bilinen bir gerçektir.

XIII. Yüzyılın ilk yarısında Anadolu Selçuklu Türklerinin ekonomik yaşamında çok etkin rol oynadığını gördüğümüz ahilik, uzun yıllar boyu Türk ahlakının da simgesi olmuştur.

Ahlakla sanatı ve onun kollarını, dallarını yoğurarak kişinin ruhunda, etinde kemiğinde özümlemiş bir kurum olan bu ahilik, Türkler dışında hiç bir ulusta yoktur.

 Arap ve İran din ve ahlak bilginleri, İslam'ın ilk dönemlerinden beri ki­şilere doğruluk, iyi ahlak ilkelerini öğretmek, benimsetmek, onları iyi insan, iyi yurttaş yapmak için çaba harcamışlardır. Önceleri yalın bilgiler içeren bu tür eserlere "nasihatname", "pendname" vb. gibi adlar verilirken zaman geçtikçe, toplumların bilgi ve görgü düzeyi arttıkça, kişi düşüncesi geliştikçe bu konuda daha derli toplu eserler yazılmaya başlanmış ve adlarına "fütüvvetname" denmiştir. Bu eserlerde yazılan insanî ve ahlaki ku­rallara uyanlara da "feta", "fütüvvet sahibi", "civanmerd" denmiştir. Bu Arap ve İran bilginleri, kişinin sanat, ticaret ve Öteki meslekleri öğrenmesi konusuna asla eğilmemişlerdir. Onlar, sanatla ahlakı birbirine kaynaştıran Türk ahiliğine tamamen yabancıdırlar.

Türkçedeki karşılığı mertlik, yiğitlik, eli açıklık demek olan fütüvvetçiliğin, fütüvvet sahibi olmanın da dokuz basamağı vardı. Olgun ve mükemmel insan olmak için bu basamaklardan geçmek gerekiyordu.

Farsçada fütüvvet sahibine, "fütüvvetdar", "civanmerd", "feta" den­miştir. Fütüvvetçiler XIII. yüzyılda, Abbasîler halifesi Nasır Lidinillah´ın başkanlığı altında örgütlendiler. Nasır Lidinillah (1155–1225), bu yeni kurduğu sapan atma, kamış gövdesine çakıl yerleştirerek atma demek olan "bundukdarlık" gibi askerî nitelikli sivil örgütlerle kendini, düşmanlarına karşı güçlü göstermek istiyordu ama bu ona pek etkin bir yarar sağlamadı.

Sözünde durma, doğruluk, güven verme, eliaçıklıhk, alçak gönüllülük, bağışlayıcılık, dindarlık, başkasının ayıbını görmemek gibi fütüvvet ku­rallarına uyma, fütüvvet sahibi ve olgun kişi olma gibi yetenekleri be­nimseten kuralları kapsayan fütüvvetnameler, Şiilik, Bektaşilik, ka­lenderlik, Melamilik, ahilik, dahası Yeniçeri sekalan örgütü gibi tarikat ve örgütlerce benimsendi. Her biri, kendi örgütlerine özgü özellikler içeren fütüvvetnameler düzdüler. Bunların kimileri, ahilerin kullandıkları fütüvvetnameleri aynen alıp kimi yerlerini değiştiriyorlardı.

Biz bu yazıda daha çok ahilik ve onun neler getirdiği, ne gibi roller oynadığı üzerinde duracağız. Bu nedenle fütüvvetçilik ve fütüvvetle ilgili şeyler üzerinde daha geniş ve ayrıntılı bilgiler için benim yazdığım ve Türk Tarih Kurumunca basılan "Bir Türk Kurumu Olan Ahi­lik" ile Kültür Bakanlığınca basılan "Ahilik nedir?" adlı eserlere bakmak gerekir. Orada, fütüvvetçilik, kaynaklan, kökenleri, geçirdiği evreler ve gelişmeler uzun uzun anlatılmıştır. Öte yandan bu fütüvvetname kurallarını ahilerin de benimseyip uydukları gibi, başka kurum ve kuruluşlar da benimsemişlerdir; ama yine de söylüyorum ahilik tamamıyla fütüvvetten ayrı bir şeydir.

Biraz önce de değindiğim gibi, ahiliğin belirgin niteliği, ahi adıyla anı­lan kişinin, sanat, ticaret ya da bir meslek koluyla uğraşmakta bu­lunmasıdır. Bununla birlikte ahi, sanat ve meslek yollarını öğrenirken, fütüvvetçilerin bildiği kuralları ve ahlakî nitelikleri de öğreniyordu; yani sa­natın incelikleri, ahlakî nitelikleri aynı zamanda öğreniliyordu.

Ahilerde bu çifte nitelik nasıl öğreniliyordu? Bunlar sanata ve mesleğe çok küçük yaşta başlarlardı. Ahilik yoluna girenlerde ilk basamak, "ya­maklık" ti. Bundan sonra çıraklık, onun ardından kalfalık, kalfalığın üstü de ustalıktı.

Bu basamakların birinden ötekine geçiş süresi fütüvvetnamelere göre 1000 gün yaklaşık üç yıla yakın bir aradır; ama yamaklıktan çıraklığa, iki yılda geçilebilirdi. Çıraklıkla kalfalık, kalfalıkla ustalık arası, sanatına ve mesleğine göre üç yılı da aşabiliyordu.

Dükkânda, tezgahta geçirilen bu sürelerin türlü basamaklarındaki genç, kendi ustasından yaşam ve ahlak kurallarını öğrenirdi.

Ahiler, şehirlerde, kasabalarda ya da mahallelerde, o bölgenin zengin ve etkili ahisince yaptırılmış bulunan ahi zaviyelerinde her akşam top­lanırlardı. Burada sık sık, esnaf ve sanatkârlar topluca akşam yemekleri yerlerdi. Hele, zaviyeye yabancı yerlerden bir konuk gelirse bu şölenler daha görkemli olurdu. Bunun için gündüzden, görevli kişiler her esnaftan, akşam yenilecek yemek için para toplarlar, bununla, gerekli et, sebze ve tatlı malzemesi alınır ve bunlar akşam, bu işleri bilen ahilerce pişirilirdi.

1330'lu yıllarda Fas´ın Tanca şehrinden Anadolu´ya gelip ahi za­viyelerinin pek çoğundaki şölenlere konuk olarak katılan oralarda konuk olan İbn-i Battuta (1304–1368) bunları ayrıntılarıyla anlatmaktadır.

Fütüvvetçilerdeki fütüvvete girme törenleri gibi ahilerde de, ahilerin ilk ahi olma törenlerinde, kalfanın usta oluşu törenlerinde olduğu gibi, kuşak (şed yada önlük) kuşatma işlemi vardı. Özellikle yüksek rütbeli yö­neticiler, dahası hükümdarlar ahi olurlarken, dönemin büyük ahi bil­ginlerinin elinden şed (kuşak) kuşanarak ahi unvanı alırlardı.

Kimi fütüvvetnamelerde bu zaviyelerin; değerli Kıbrıs halılarıyla dö­şeli, gür aydınlıklı lambalarla donanmış olduğu, ahilerin, derecelerine göre oturdukları, yemek pişirme, sofra kurma, zaviyenin üyeleri ile varsa yabancı konuklan yerlerine yerleştirecek görevlilerin işbaşında çalıştıkları anlatılır. 

1- Yiğitler: Bunlar en alt sınıftılar.
2- Ahiler: Bunlar altı bölük idiler, ilk üç bölüğe "Ashab-ı tarıyk" yani yola girmiş kişiler, 4, 5 ve 6. bölüklere de "Nakipler" denirdi.
7- Halifeler: Bunlar sahib-i seccade değillerdi yani bağımsız olarak kendiliklerinden bir işe girişemezlerdi.
8- Şeyhler: Bunlar, kendilerinden önceki yedi bölüğün başkanıdırlar.
9- Şeyh ül-Meşayihler: Bunlar, şeyhlerin de başkanıdırlar. Bu Ahi Baba´dır. Zaviyeyi yaptıran ya da onun soyundan gelenlerden olmalıdır. 

Yiğitlerin, zaviyelerde düzenli bir kontrol altında bulundurulmaları ve güvenilir kişiler yönetiminde eğitilmeleri gerekirdi. Fütüvvetnamelerde görüldüğü üzere, her çırak yiğidin iki "yol kardeşi" bir "yol atası" bir "üstad"ı, yani sanat öğretmeni, bir de "piri" vardı.

Ahilere zaviyelerde, her gece ayrı bir konuda olmak üzere her ko­nunun uzmanları tarafından meslek ahlakı, genel ahlak ve terbiye ku­ralları, din bilgileri anlatılırdı. Öte yandan, haftanın belli bir gününde ata binmek, kılıç, kalkan, ok ve mızrak gibi silahların kullanılması için as­kerlik bilgileri verilirdi. Bu işler, özellikle Anadolu Selçukluları döne­minde ve Osmanlıların devlet kuruluşlarının ilk sıralarında çok önemli idi.

Anadolu Beylikleri döneminde bir ara, Ankara´da yönetim boşluğu or­taya çıkmıştı. İşte bu sırada Ankara ahileri işe el koyup güveni ve düzeni birkaç yıl korudular. Türk Tarih Kurumu kitaplığındaki "Hadikat üs-Salatin" adlı bir yazmada ahilerin, Ankara´nın yönetiminde baştan beri yardımcı olduklarını söylüyor: " ... Dar ül-îslam olali çok zaman idi. Fethi zamanında içinde kodukları hâkim neslinden haliya (şimdi) şehir ve hisar ve havalisinden bir miktar diyara, ahiler dimekle maruf oniki kimesneler hâkim ve valiydi. Mahsulat-ı vilayti-ki emval-i bîgaye yetişti-iştirakile zabtedip ittefakile devayirin kaadir olduklan adüvden (düşmandan) ko­rurlardı Her birinin kapusunda ve tapusunda şahlar âyinince yatu yarağıyla (silahıyla) âraste, (donanmış) asker suretinde bir kaç yüz evbaş (alaylı, başıbozuk) hazırbaşidi".

Osmanlıların da, bunları "şehir ahileri" olarak bazı yerlere atadıklarını görüyoruz. Murat Hüdavendigâr´ın düzenlediği bir vakfiyede, bu Osmanlı hükümdarının, ahilerden şed kuşanıp, kendisi de hısımlarından Şeydi Sul­tanın kızı ile evlendirdiği ahi Musa´ya eliyle kuşak kuşatıp Malkara´ya ahi atadığı ve ona Malkara´da sınırlan ve şartlan vakfiyede yazılı bir parça yer vakfettiği, eğer Ahi Musa´dan sonra buraya başka bir ahi atanırsa, aynı şartlarla vakfiyede yazılı yerlere onun tasarruf edeceği kayıtlıdır (benim, ahiler, Türk Tarihi Kurumu yayını, ss. 91).

Anadolu Selçuklularında ahiliği kuran ve yayan kişi Ahi Evren´dir. Bu, onun lakabıdır. Onun, tam künyesi Nasırüddin Mahmud B. Ahmed´dir. (1171–1262)

1220´li yıllarda Moğolların, Türk Harezmşahlar ülkesini yakıp yık­tıkları sırada oralardan Anadolu´ya gelmiş olmalı.

Ahi Evren, Anadolu´ya gelip Kayseri bölgesine yerleşti ve ilk kez, o dönemin en gerekli nesnesi olan deri işçiliğini, debbağlığı geliştirdi. Ger­çekten o çağların en yararlı nesnesi, deri idi. Ayakkabı, eyer, gem, kolan, türlü gereksinimler için kullanılan tulumlar vb. deriden yapılırdı.

Ahi örgütünün Anadolu´da yerleştirilip yaygınlaştırılmasıyla şu so­nuçlar elde edildi: 

1- Göçebelikten yerleşikliğe geçiş yani Türk şehirleşmeciliği çok hız­landı.
2- Onüçüncü yüzyılın ikinci yarısı başlarına dek büyük bir çoğunlukla, Türk olmayan yerli halkın elinde ve tekelinde bulunan sanat ve ticaret iş­yerlerine Türkler de sahip olmaya, katılmaya, ona canlılık vermeye baş­ladılar.
3- Türk esnaf ve sanatkârları, aralarında sağladıkları karşılıklı da­yanışma ve güven sayesinde, bölgede imtiyazlı bir duruma geçti ve bun­lar, yavaş yavaş şehir ekonomisinde söz sahibi oldular. 

Türk toplumunun, Anadolu'nun o zamanki sanatında ve ticaretinde etkin bir duruma geçişi, yoğun olarak yaşamakta bulundukları Türkistan bölgesinden, ikinci büyük bir göçle Anadolu´ya gelişleri üzerine oldu.

Gerçekten, XI. yüzyılın ikinci yansında Maveraünnehir´den kalkıp İran'a geçerek Anadolu´ya giren 1071 yılında Romen Diojen (Romanos Diagenes), komutasındaki Bizans ordusunu Malazgirt ovasında ağır bir yenilgiye uğratan Türkler, büyük çoğunlukla göçebe idiler. Bu göçebe Türklerin, Türkistan´dan Anadolu´ya geçişleri, 1071 yılından 1230´lu yıl­lara dek geçen 160 yıl sürdü.

Harezm´in, Türkistan´ın o zamanki büyük ve uygar şehirlerinin esnaf ve sanatkârları, bu ilk göçte işlerini bırakıp gelmediler ama tarih sah­nesine yeni çıkmış sayılabilecek Moğolların, hükümdarları Cengiz (Temuçin: 1115–1227) komutasında saldırıya geçip, önce Uygur Türklerini buyrukları altına alıp, onlardan askerlik ve uygarlık temellerini öğrendikten sonra 1211 yılında Çin´e girdiler. Cengiz´in danışmanı, Uygur Türklerinden "Irkıl Hoca" idi. Türklerin Moğollarla ırk bakımından iliş­kileri yoktur. Moğol orduları 1219 yılında da Türk Harezmşahlar devleti ülkesine saldırdılar. Cengiz´in öldüğü 1227 yılında, Türkistan ve Harezm bölgesi tümüyle Moğolların eline geçmiş bulunuyordu.

Moğollar, Türkistan´dan İran´a, bugünkü Rusya topraklarına ve Sel­çukluların ülkesi Anadolu´ya yöneldiler.

O çağlarda dünyanın en uygar Türk şehirleri olan Buhara, Taşkent, Semerkand, Belh, Gazne, Merv vb. kentler, bu yarı yaban ulus tarafından yerle bir edildiler. Bu şehirler halkından olup Moğollarca öldürülme kor­kusundan kaçan Türk tüccar, esnaf ve sanatkârların büyük bir çoğunluğu, o sıralarda Anadolu´ya, İran´a ve Çin´e giden Venedikli gezgin Marko Polo (Marco Polo: 1254–1323)nun "Türkmen İli" olarak nitelediği Ana­dolu Selçukluları ülkesine, ırkdaşlarının yanına sığındılar. Kaynaklar bize o zaman, Merv şehri ve çevresinden bir göçte yetmiş bin kişinin Ana­dolu´ya geldiğini bildiriyorlar. İşte bu ikinci büyük göçte Anadolu´ya gelen Türklerin büyük çoğunluğu, şehirli esnaf ve sanatkârlardı. Bunlar Anadolu´nun sosyal, kültürel ve ekonomik yaşamında büyük de­ğişikliklere, bu bölgede Türklerin şehirler kurma olayına yardımcı ol­dular, bu işi hızlandırdılar.

Asya´dan bu yeni gelenler burada kendilerini ayakta tutabilmek ve gü­venlik içinde yaşayabilmek için, geldikleri yerlerdeki sanat ve ticaretlerini sürdürdükleri gibi askerliği de iyi öğrendiler. Yine bunlar, yerli Bizans esnaf ve sanatkârlarının rekabetlerini, kendilerinin bu alanlardaki ku­ruluşlarına çekidüzen vererek, Moğol saldırılarına da karşı onlarla savaşa hazır durumda bulunarak önleyebilirlerdi. Çünkü Moğollar, Doğudan sür­dükleri bu Türkleri, Anadolu´da da rahat bırakmadılar.

Baycu Noyan komutasındaki Moğol orduları, daha İran'ı ele geçirip "İran Moğolları" ya da "İlhanlılar" Devletini kurmadan, o sırada batının en güçlü devleti olan Anadolu Selçuklularını yıkmak için onların ülkesine girdiler, 1243 yılında yapılan "Köse Dağ Savaşı"nda onları yenip, seksen, yüz yıl Anadolu´yu sömürdüler.

Sekiz on yaşındaki Selçuklu hükümdarı ikinci Gıyaseddin Keyhüsrev´in beceriksizliği yüzünden, ordunun büyük bölümünün, savaşa tutuşmadan kaçması, Türkleri böyle talihsiz bir yenilgiye uğrattı. Bu ye­nilgi, Anadolu Türklerinin bütün zenginliklerinin, bugünkü İran´ın Kazvin kenti yakınlarında yıkıntıları bulunan, İlhanlıların başkenti "Sultaniye"ye taşınmasına yol açtı.

Bütün bu nedenlerle, Anadolu´nun o zamanki büyük Türk düşünürleri, halkı, bu tehlikelere karşı güçlendirme ve örgütlendirme çabasına gi­riştiler.

Âşık Paşa Oğlu Tarihinde ve o zamanlar yazılmış bu tür eserlerde, Os­manlı ordusu içinde, düşmana karşı onlarla omuz omuza dövüşen gönüllü yardımcı birlikler arasında ahi zaviyelerinde yetiştirilmiş olan ahi bir­likleri "Ahiyan-ı Rum" yani Anadolu ahileri de anılmaktadır. Bu gönüllü birlikler arasında "Gaziyan-ı Rum" yani Anadolu Gazileri; "Baciyan-ı Rum" yani Anadolu kadınları kolu, "Abdalan-ı Rum" yani Anadolu er­mişleri adlı birlikler de vardı.

Kırşehir´e yerleşen Hacı Bektaş (1210–1270) göçebe ve yerleşik Türk toplulukları arasına girip onların ulusal duygularını kamçılayarak Türk di­linin, müziğinin, folklorunun, edebiyatının ve kültürünün, Bizans ve İran etkileri altında bozulmasını, eriyip gitmesini önledi.

Yine aynı yıllarda Kırşehir e yerleşen Horasan erenlerinden bir başka Türk büyüğü ve ekonomisti Ahi Evren Şeyh Nasırüddin Mahmud B. Ahmed (1171–1262), Türk toplumunun sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel düzeni ile uğraştı. O, Horosan, Harezm ve Türkistan bölgelerinden gelen Türk esnaf ve sanatkârlarını, ahlak, yardımseverlik, konukseverlik ve sanat birleşimi olan ahi kuruluşu içinde birleştirip örgütlendirdi.

Ahilere, ahi babalarınca yaptırılmış olan zaviyelere gitmeye baş­layışlarının ilk günlerinde şu ana ilkeler öğretilirdi ki, zaten bunlar, yüz­yıllarca Türklerin ayırıcı nitelikleri halinde sürüp gelmiştir:

Ahi olan kişinin üç şeyi hep açık, başka üç şeyi de hep kapalı ol­malıdır. Açık olması gerekenler:

1- Ahinin eli açık olacak: Yoksullara, düşkünlere yardım etmek için.
2- Kapısı açık olacak: Konuk olmak ya da ondan bir şey istemeye ge­lenler için.
3- Sofrası açık olacak: Yoksullara, düşkünlere, konuklara yemek ye­dirmek, açları doyurmak için.

Kapalı olacaklar da üçtür:

1- Gözü bağlı olmalı: Kimsenin ayıbını görmemek, kimseye kötü gözle bakmamak için.
2- Beli bağlı olmalı: Kimsenin ırzına, namusuna, haysiyet ve onuruna kötülük etmemek için.
3- Dili bağlı olmalı: Kimseye kötü söylememek, kimse hakkında iftira etmemek, münafıklık, koğuculuk yapmamak için.

Ahilikte en çok beğenilen huy, başkasının ayıbını görmemek, onu yü­züne vurmamak ve alçakgönüllü olmaktır. Birçok fütüvvetnamede, şu olaya çok önem verilir: Bir gün Hz. Peygamber, bir toplulukta otururken birisi gelip filan evde bir erkekle bir kadın kötülükte bulunuyorlar diyor. Onları çağırmak gerektiğinden sahabeden birkaçı, oraya gitmek üzere izin istiyorlarsa da Hz. Peygamber, Ali´ye, sen git ya Ali diyor, bakalım doğru mu? Ali o eve gelince gözlerini yumup içeriye giriyor. El yordamıyla du­varlara tutunarak dolaşıyor, dışarı çıkıp gözlerini açıyor. Peygamberin ya­nına varıp ona, bütün evi dolaştım kimseyi göremedim diyor. Hz. Muhammed, peygamberlik yeteneğiyle işi anlayıp "Ya Ali! Sen bu ümmetin fetasısın" diyor ve sonra bir bardak su ile biraz tuz istiyor. Selman-ı Fârisî getiriyor. Peygamber bir miktar tuz alıp bu şeriattır diyor ve bardağa atı­yor. Yine bir miktar tuz alıp bu da tarikattır diyor onu da suya döküyor; üçüncü kez yine bir miktar tuz alıp bu da hakikattir diyerek yine bardağa atıyor ve suyu Ali´ye verip içiriyor. "Sen benim refîykımsın, ben de Ceb­rail´in refiykıyım Cebrail de Tanrı refiykıdır" diyor. Sonra Selman´a, Ali´ye refiyk (arkadaş) olmasını söylüyor. Selman, Ali´nin elinden tuzlu su içerek onun refîykı oluyor...

Ahiler, kız çocuklarına da şu öğütleri verirlerdi: 1- İşine, 2- Aşına ve 3- Eşine özen göster. 

Bu öğütten amaç, evinin işlerine, temizliğine, pi­şirdiği yemeklere ve eşinin gözünün dışarıda olmaması için ona iyi mu­amele etmesini benimsetmektir.

Ahi örgütlerine kadınlar üye olamazlar. Bu durum, kökü çok eskilere dayanan, Müslüman tarikattan, masonluk ve benzeri örgütlerde de ay­nıdır, bu ayırım, erkeğin bencilliği, belki bir ölçüde kıskançlığı so­nucudur. Bu durum İslam ibadetine de yansımıştır. Hıristiyan kiliselerinde kadın erkek yan yana ibadet ederken Müslümanlıkta kadınlar camilerde er­keklerle aynı safta ibadet edemezler. Bu ayrım, nedeniyle örneğin farz-ı ayn olan cuma namazına kadınlar katılamazlar, onlar evlerinde cuma namazı değil, öğle namazını kılarlar. Ama Osmanlılarda kuruluş sıralarında kadın örgütleri "Bacıyan-ı Rum" olarak erkeklerle aynı saflarda sa­vaşmışlardır. Erzurumlu Nene Hatun, Kurtuluş savaşlarında Kara Fatmalar ve benzerleri öyledir. Bu kadın örgütleri, savaş sırasında erkeklerle omuz omuza düşmanla çarpıştılar.

Ahi zaviyelerindeki öğretmen ahiler gençlere, ata binmek, sürek avına çıkmak, kılıç, ok ve kalkan kullanmak gibi şeyleri öğretirlerdi. Yine bu öğretmen ahiler, pirler, yoldaşlar ve yol ataları gözetiminde, duygularını arındırmaya çalışan gençleri, zaviyelerde uyulan inançlara, kurallara alış­tırmakla görevliydiler. Yine bu öğretmen ahiler, öğretmesi için yanına verilen gence dinî bilgileri, yükümlülükleri öğrettiği gibi, ahi fütüvvetnamelerinin kapsadığı insanlık yöntemlerini uygulamalı olarak belletirlerdi. Bu ahi zaviyelerinde öğretmenlerden başka müderrisler, ka­dılar, hatipler, vaizler, bilim ve din adamları da bulunurdu; çünkü bun­ların da, sanatkâr ve tüccarlar gibi işleri ve görevleri vardı; yani ahi olma koşullarını taşıyorlardı.

Osman Oğulları devletinde 1361 yılından önceki yıllarda ordu kurul­madan ya da ordu gücünün düşman saldırısına karşı koymaya yetmediğin­de ahiler, silahlarına sarılıp atlarına binerek savaş alanlarında koşarlardı.

Büyük Türk ekonomisti, sanat ustası Nasırüddin Ahi Evren Mahmud B. Ahmed, ahlâk, konukseverlik, yardımseverlik ve sanatın karışımı olan ahiliği örgütleyerek onu, o denli saygın bir duruma getirmişti ki dönemin emirleri, hükümdarları bile bu kuruma üye olmayı onur saymışlardır. Ör­neğin Osmanlı hükümdarı Orhan Gazi ve oğlu birinci Murad Hüdavendigar ahi idiler.

Burada, Anadolu Türkünün sanat ve meslek yaşamında Ahi Evren´in yaptığı eşsiz hizmetleri sıralarken, Anadolu Selçuklularının saray dilinin ve edebiyatının Farsça olduğu dönemlerde, Türk halkı arasına girerek, on­larla kadınlı-erkekli toplantılar yaparak Türk dilinin, müziğinin, şiirinin, gelenek ve göreneklerinin korunmasında, gelişmesinde büyük emeği geç­miş bulunan Türk bilim ve düşün adamı büyük insan Hacı Bektaş Veli´yi de (1210–1271) saygı ile anmak gerekir.

Asyadaki Anayurdumuzda ahlakla sanatı özemiş bulunan ahilik, Ana­dolu´da da aynı görevi yapmış, üstelik onu köylere dek yaygınlaştırmıştır.

Ahiliğin Anadolu köylerindeki uzantısı, "Yaran odaları"dır. Şe­hirlerdeki ahi meslek ve sanat kuruluşları üyeleri, çevrelerindeki yoksulların, kimsesizlerin her tür gereksinimlerini, vakıflar kurarak gideriyorlardı. Bunlar aşevleri, hastaneler, okullar vb. gibi şeylerdir ki, Türkler dışında hiç bir Müslüman ülkede görülmezdi; ama salgın hastalık, kıtlık, yangınlar, askerlik vb. şeylerle harap olmuş yerleri, yoksul düşmüş köyleri halkı böyle vakıflar kuracak durumda değillerdi. Pek çoğu bu du­rumda olan Anadolu köylerinde başka bir örgüt, "yaran odaları" örgütü kurmuşlardı. Buralarda, köy halkının "imece" denen ve topluca yapılan yardım gelenekleri daha çabuk ve daha etkin olarak yapılabiliyordu.

Köylerde bu yardım ve konuklama işi, "köy yaran odaları" ve "köy konuk odaları" işbirliğiyle yapılıyordu.

Görevleri ve işleyişleri 1950´li yıllara dek Anadolu'nun pek çok kö­yünde sürmüş olan bu iki tür odanın nasıl kurulup nasıl çalıştığını, tanık olup yaşamış bir kişi olarak iyi biliyorum. Bunların ayrıntılarını, yukarıda ad ve basıldığı yerleri belirttiğim iki kitabımda yazdım, onları burada özet olarak veriyorum:

 KÖY KONUK ODALARI 

Bunlar, şehir ve kasabalardaki zengin ahi babalarının yaptırdığı za­viyeler gibi köyün zenginlerince yaptırılırdı. Ben, Isparta ili Gelendost il­çesinin Yenice köyünde doğdum. Babamın babası Hacı Osman Efendi hâkim (kadı) imiş. Onun yaptırmış olduğu konuk odasına babam Hafız Ferhad Efendi bakardı. Oda bakmak; odaya köy dışından, başka şehir ve kasabalardan gelenlere yemek vermek, hayvanlarına saman, yem vermek, kışın sobasını yakmak, altına yatak sermek, yorgan vermek, yemek çı­karmak gibi şeyler demekti. Bu tür odalarda en az üç dört takım yatak, yorgan bulunurdu. Ben, ağabeylerim, odaya gelen konuklara, hay­vanlarına bakar, yemek götürürdük.

Yolların, ulaşım, taşıma ve konaklama araç ve gereçlerinin ilkel ve ye­tersiz olduğu zamanlarda bu odaların, konuklara parasız olarak verdiği hizmetler çok insanî ve değerli idi. Köylerde, çoğu kasabalarda bugün bile otel ya da han bulunmamaktadır. Oysaki Avrupa'da oldukça düzenli iş­leyen posta arabaları yolcu taşıyor, kır ve kasaba hanlarında yolcular ge­celeyip yemek yiyebiliyordu. Parasız hizmet verecek hayır kuruluşları yoktu.

 YARAN ODALARI 

Benim ailemde biz, beş oğlan, bir kız kardeştik. En büyük ağabeyim benden 21 yaş büyüktü. Hepimiz ana-baba bir kardeştik.

Büyük ağabeyimle onun küçüğünün, evimizin arka bahçesinde bir yaran odaları vardı; orada akşamları toplanırlardı. Bu tür genç odalarında 20–35 yaş arasındaki gençler toplanırlardı. 35–40 yaşın üstündekiler ihtiyarlar odasında, babam ve onun yaşındaki büyükler de Kadı Odası diye anılan konuk odamızda toplanırlardı. Bizim köy oldukça büyük ol­duğundan, köyde üç yaran odası, üç de, ihtiyarlar odası vardı. Bu üç ih­tiyarlar odasının en saygını, bizim oda "kadıların oda" idi. Çünkü burada medrese tahsili yapmış oldukça iyi okumuş kişiler vardı. Örneğin babam, amcam, hafızdılar, amcam muhtar ve hatib, babam hafız babamın amcası oğlu müderris idi. Köyümüzdeki medresenin başı idi. Bu ihtiyarlar oda­larının bir işi de mahkeme gibi çalışmaktı. Miras, kavga ve nizaların halli bu odaya gelir orada halledilirdi. 1950´li yıllara dek köyden mahkemeye giden pek olmuyordu. Daha önemsiz anlaşmazlıklar öteki ihtiyarlar oda­sında çözümlenir, karışık ve zor olanlar bizim odaya gelirlerdi. Ben küçük olduğumdan, okul zamanları dışında odaya gider büyüklere su filan ve­rirdim. Yaran odaları denen gençlerin odaları, her odanın yaranları ta­rafından yapılırdı. Bu yaran odaları, 100–120 m2'lik büyük salon ha­lindeydiler. Salonun büyük bir ocağı, ocağın karşısındaki alt kısımda, yerden bir buçuk metre kadar yükseklikte tahta bir sofası bir iki penceresi, bir iki su testisi konacak oymaları bulunurdu.

Sonbaharda, harmanlar kaldırılıp ekinler ekildikten sonra bu odalar açılır, gençler akşamlan gitmeye başlarlardı. Mayıs başlarında Hıdrellez´den sonra, yaz ekinleri başladığında odalar da kapanır herkes tarım işleriyle meşgul olurdu.

 ODANIN İŞLEYİŞİ 

Her odada 20–30 genç bulunur. Odaya her akşam, yemekten sonra ge­linir. Ocakta yakılacak odun, gaz lambalan, daha sonraları lüks lambalan, keşikle, her gün bir yaran efradı (odaya devam edenlere böyle denirdi) ta­rafından sağlanır. Odanın temizliğinden de, kendisine keşik (nöbet) gelen kişi sorumludur. Bu nedenle keşikçi, gündüz odaya gelip temizliği yapar, lambalara gaz doldurur, gece yakılacak odunu getirir. Keşikçi, bir gün ön­ceki akşam oda dağılırken, önceki keşikçiden odanın anahtarını alırdı.

Bu odalarda oturma, konuşma, terbiye ve nezaketin korunması, ahi za­viyelerinde olduğu gibi yaran başı ve onun yardımcısı "oda başılar"ca sağlanırdı.

Yaranın her birine "efrad" denir. Efrad ferdin çoğuludur ama böyle söylenegelmiştir. Her yıl oda açıldığında yaranların hepsinin oylarıyla se­çilen "Yaran başı" ve "Odabaşılar, efrad arasında ortaya çıkacak dargınlıkları, kırgınlıkları, hak, hukuk sorunlarını çözüme bağlardı. An­laşmazlık konusu daha ağır ve çözümü zorsa ihtiyarlar odasına gidilir orada çözüme bağlanırdı. İhtiyarlar odasının verdiği karara itiraz edilmez, kesindir. Zaten bunlar hakça çözümlenirdi. Yukarıda da dediğim gibi benim tanık olduğum uzun yıllarda köyden mahkemeye pek gidilmezdi.

Yaranların başlıca görevleri şunlardı: Düğünlerde düğün sahiplerinden iki tarafa yardım etmek. Düğün sahibi yaranlardan birinin yakını ise bu iş parasız yapılırdı, sadece yaranlara bir iki kez ziyafet verilirdi. Oda Efradı ile ilgisi olmayan birinin düğünü, bir iki koç verme karşılığında yapılırdı. Düğün işi oldukça zahmetli idi. Başka köylerden gelen konukları evlere yerleştirmek, düğün sahibinin akrabalarının bu konuklara hazırladığı 20 kap kadar yemeğin taşınmasını yaranlar yapardı. Düğünde kazanlarla pişen yemekler için dağdan yirmi otuz yük odun getirmek de yaranların görevi idi.

Köydeki yoksul ve kimsesiz kişilerin, dul ya da kendileriyle il­gilenecek kimseleri olmayan, kocası askerde bulunan kadınlara yardım da bu yaran odalarının görevleri idi. Böylelerinin çifti, hayvanı yoksa ekin­lerini ekiverme, harmanlarını kaldırıverme, evi yanmışsa ev yapma gibi işleri yine bu odaların görevi idi.

Köyün genel işlerine yardım etmek de bu yaran odalarının görevi idi, bunlar, dere, göl taşması, orman, ekin ya da harman yanması gibi şeylerdi. Böyle bir durum ortaya çıktığında oda gençleri hemen topluca olay yerine koşar, tehlikeyi önlerlerdi.

Köyün yaran efradı, harman sonunda, aralarında para toplayıp hep bir­likte Eğirdir Gölü kıyısına gidip bir hafta orada eğlenir, balık ve kuş avlar, yüzme ve güreş gibi sporlar yaparlardı. Bu tür eğlenceler, Hıdrellez gü­nünde de (6 Mayıs) yalnız o güne özgü olarak yapılırdı. Bu topluluklar, kışın da odalarında çalgılı, türkülü eğlenceler yaparlardı.

Ahlakî ve insanî bilgileri ve eğitimi ahi zaviyelerinde alan ahinin kesin olarak bir meslek ya da sanatı olurdu yani, ahiliğe ancak, esnaf, sanatkâr ya da meslek sahipleri katılabilirlerdi; zaten ahiliğin, tekke ve türbelerde çöreklenip halka el açarak kutsal duygular sömürücülüğü yapan, cahil hal­kın sırtından geçinen asalak tarikat topluluklarından farkı buradadır.

Ahilik, Anadolu Türküne, alın teri ile geçinme, başı dik, kendine güvençli ve minnetsiz yaşama yeteneği kazandırmış, bu ruhu onlara aşı­lamıştır.

Atölyede, tezgâhta sanat eğitimi, ahi zaviyelerinde kültür ve genel bilgi alarak çifte bir eğitim gören Türk Esnafı ve Sanatkârı, hem ara­larında güçlü bir dayanışma ve yardımlaşma kurmuş, hem de yerli Bizans sanatkârlarıyla yarışabilecek bir sanat ve meslek yeteneğine kavuşmuş oluyorlardı.

Onların, her grup sanatkâr ve meslek sahibi için ayrı olmak üzere, be­desten, arasta ya da uzun çarşı denen, kalın duvarlarla çevrili görkemli ya­pılar içindeki yan yana dizilmiş dükkânlarda sanat ya da mesleklerini be­cerili ve yetenekli olarak gururla sürdürüyorlardı.

Ahiler, aralarında kurdukları güçlü ve etkili bir otokontrol ile de stan­dart, sağlam ve ucuz mal satarak, her dinden ve milletten kişilere, güvenli ortamda ürünlerini satarak işlerini yürütüyorlardı.

Aile terbiyesi, meslek terbiyesi, din duygusu, Allah korkusu onları iş­lerinde üstün kılıyordu. Her sanatın ve meslekin bir piri vardı. Onun adını; 

Her seher besmeleyle açılır dükkânımız
Hazreti ..... Pirimiz üstadımız 

yazılı bir levha ile dükkanın başköşesine asarlardı. Bunlardan bir iki örnek: Saatçi dükkânında 

Saatin çaldığı evkat değildir her gâh
Müddet-i ömrü geçüb gittiğinde eyler ah.
İnsana sadakat yaraşır görse de ikrah
Yardımcısıdır doğruların hazret-i Allah 

Bir berber dükkânında: 

Her seherde besmeleyle açılır dükkânımız,
Hazreti Selman pak´tır pirimiz üstadımız. 

Ayrıca dükkânlarda meslek, ahlak ve öğüt içeren levhalar da vardı.

Bunlardan bir örnek: 

Dükkân kapusu Hak kapusu, Hak´kına yalvar,
Çeşmim gibidir çeşmeleri akmasa da damlar. 

Ahilerin ahlak dışı saydığı, ahiyi ahilikten çıkaran şeyler şunlardı:

1- İçki İçmek, 2- Zina İşleymek, 3- Münafıklık, dedikodu ve iftira etmek, 4-Gururlanmak, kibirlenmek, 5- Merhametsizlik, 6- Kıskanmak, 7- Kin Bes­lemek 8- Sözünde durmamak, 9- Yalan söylemek, 10- Emanete hıyanet etmek, 11- Kişinin ayıbını örtmemek, bu ayıbı yüzüne vurmak, 12- Cimrilik, eli sıkılık, 13- Adam öldürmek...

Bunlar bugünkü toplumumuzda da kişiyi değersiz kılan, kötü görülen şeylerdir.

Üyeleri sadece ehl-i fütüvvet diye adlandırılan Iran ve Arap böl­gelerinde ahiler gibi bir sınıfa, örgüte raslamıyoruz. Oralarda yaran oda­larına benzeyen şeyler de yoktur. Kentlerde ve köylerde, ahilerde, konuk ve yaran odalarında görülen, Türklere özgü, yardımseverlik, ko­nukseverlik, büyüklere saygı, küçüklere, düşkünlere şefkat, en yüksek ölçüde tarih alanına çıkışlarından bugüne dek yalnız ve sadece Türklerde görülen şeylerdir. Bu konuda, çok uzun tarihimizin ta eski dönemlerinde bugüne dek geçen süresinden, bugüne dek izleri ve anıları sürmüş birkaç örnek vermek istiyorum: 

1- Atilla Hunları diye anılan Hun devletinin egemen olduğu za­manlarda (Î.Ö. 220-Î.S. 216) Çin halkı, binlerce kişilik topluluklarla, kendi hükümdarlarının zulmünden kaçıp kuzeydeki bu Hun Türklerine sı­ğınmışlardır. 7000Km´lik ünlü Çin Seddi´nin yapılmasının başlıca ne­denlerinden biri bu idi. Çinliler, kendi halklarının Türklere kaçıp onlara sığınmalarını önlemek için bu şeddi yaptılar.

2- 1492 yılında İspanyolların soykırımından kaçan Yahudileri, Fatih Sultan Mehmed´in oğlu ikinci Beyazid döneminde Anadolu´ya kabul edip onların canlarını kurtardık. Yahudiler bu yıl, o olayın anısını kutluyorlar.

3- ikinci Cihan Savaşı sırasında Hitler Almanya´sının zulmettiği pek-çok bilgini, Ulu Önderimiz Atatürk Türkiye´ye getirterek hem onların can­larını kurtardı, hem de onlardan Türk Üniversiteleri ve aydınları çok ya­rarlandı. Onlardan bazılarının minnet ve şükranlarını kulaklarımla Ame­rika´da dinledim.

4- Daha geçen yıllarda, Körfez Savaşı sırasında Irak´tan kendi hü­kümetlerinin zulmüne uğrayıp bize sığınan, o soğuk kış günlerinde sel gibi gelen yarım milyon Iraklı Kürt ve Arap, Türk halkını bağrımıza bas­tık, aylarca yedirdik, içirdik, giydirdik, çadır, yatak battaniye verdik. Bun­ların perişan hallerini televizyonlarda ibretle ve hayretle seyrettik. 

Oysaki Birinci Cihan Savaşı´nda, Türk gençlerinin eli silah tutanların batıdaki Avrupalı saldırgan devletlere karşı yurdu savunmaya gittikleri sı­rada, Doğu Anadolu´da Ermeniler, kadın, çocuk, yaşlı demeden binlerce masum Türkü camilere doldurup yaktılar, köylüleri diri diri toprağa gömüp öldürdüler, üstüne üstlük, dünyaya Türkler Ermenilere soy kırımı yaptılar diye arsız hırsız misali olayı çarpıtarak son yıllarda yaygara ko­pardılar.

 Balkan savaşlarında, Anadolu´nun işgalinde, İngilizlerin yardımıyla girdikleri Anadolu Türk köylerinde, kasabalarında, köylerinde Yunanlılar da aynı vahşeti yaptılar. Balkan Savaşlarında Bulgarlar da aynı şeyi yap­tılar. Tarihimizin hiç bir döneminde biz Türkler, kadına çocuğa, yaşlıya dokunmamışızdır.